Mark Rothko en Fra Angelico

Als enige van het gezin Rotkovic (de Letse familienaam voor Rothko) ging de kleine Markus naar een Talmoedschool. Van zijn derde (1906) tot zijn tiende jaar volgde hij onderwijs in de Hebreeuwse taal, de mondelinge joodse wetten (Misjna), het commentaar op die wetten (Gemara) en ten slotte, op vijf-of zesjarige leeftijd, de Pentateuch (de eerste vijf boeken van het Oude Testament, zoals de christenen dat noemen). Talmoed betekent 'studie' en voor het joodse volk vormt dit een belangrijk deel van hun identiteit. Het moet ongetwijfeld invloed gehad hebben op de jonge Mark Rothko om in je vormende jaren zo ondergedompeld te worden in de studie van de Thora (de joodse 'leer'). 

Tempels schilderen

 

Toen in 70 na christus de Tempel van de joden in Jeruzalem vernietigd werd (voor de tweede keer) kreeg de belangrijkste rabijn uit die tijd van de keizer toestemming om door te gaan met het onderwijzen van de Thora. Sindsdien is de tempel niet meer herbouwd maar werd de 'studie', de Talmoed, de ware 'tempel' van het joodse volk. Op zijn reizen naar Europa deed Rothko ook altijd 'Italië aan'. In 1959 gingen Mark, Mell (zijn vrouw) en hun dochtertje Kate voor een tweede maal naar Europa. In Paestum werden ze rondgeleid door twee studenten. Toen deze er achter kwamen dat Rothko een kunstenaar was vroegen ze of hij naar Italië gekomen was om tempels te schilderen. Rothko antwoordde dat hij 'zonder het te weten' al zijn hele leven tempels schildert. 

Eitempera: meer is niet nodig

Rothko was eind jaren vijftig in een fase van zijn kunstenaarschap beland waarin hij op zoek ging naar een radicaal nieuwe vorm van dialoog met de toeschouwer. Hij heeft zich in die zoektocht onder meer laten inspireren door een bezoek aan het San Marco klooster in Florence. In dit prachtige klooster uit de eerste helft van de vijftiende eeuw heeft Fra Angelico (Dominicaner broeder, die leefde van1387-1455) een aantal, nu wereldberoemde, fresco's geschilderd. Het was niet alleen de techniek van eitempera die Rothko bewonderde - "...denk aan de heldere kleuren in het Florence van het quattrocento, de kleuren zijn mooi op een typische, zachte, heldere manier. Dat is een effect dat je met olieverf niet kunt bereiken" - maar ook het feit dat Fra Angelico in iedere monnikcel een heilig tafereel schilderde. De beslotenheid van de ruimte met alleen het 'doek' en de 'toeschouwer'. Dit was de radicale dialoog waar Rothko naar zocht. Geen ontsnappen mogelijk.

Het wezenlijke

 

 Een mooi voorbeeld van het streven van Fra Angelico is de 'Annunciatie' in het San Marco klooster. Fra Angelico wilde met deze annunciatie de 'heilige geschiedenis' in al haar schoonheid en eenvoud' vertellen. De schildering is sober, ingetogen en vrijwel bewegingloos. Angelico heeft alle verhalende aspecten uit de gebeurtenis, de 'aankondiging van de geboorte' weggelaten om de bewoner van de cel niet af te leiden van waar het wezenlijk om gaat. De annunciatie moest de celbewoner aanzetten tot mystieke contemplatie over het leven van christus. 
Fra Angelico schilderde ook op iedere eindwand van een gang een heilige voorstelling en al lopend door het klooster voel je als het ware de bedoeling van de schilder door 'de tijd heen'. Ik was daar rond kerst en misschien extra gevoelig voor de 'boodschap' maar evenals Rothko werd ik diep getroffen door de schoonheid en de ruimte die de fresco's krijgen om gezien en ervaren te worden.

Uit tijd en ruimte vallen

Vier jaar eerder (in 2000) was ik in New York en maakte daar voor het eerst kennis met het werk van Rotho. Alsof ik door de bliksem getroffen werd. Zo'n eerste indruk vergeet je nooit meer. Het benam me de adem. Ook hier werd ik getroffen door een kracht die dwars door tijd en ruimte gaat. Vergelijkbaar met mijn ervaring in het San Marco klooster maar heftiger. 
Na de eerste schok ben ik voorzichtig gaan zitten en heb daar een hele tijd (ik weet niet hoe lang) zitten kijken. Ik kwam tot rust (in een hectische stad als New York iets bijzonders) en alsof ik een mentale douche had gehad verliet ik het museum.
In Den Haag is nu ook een tentoonstelling over Rothko (http://www.gemeentemuseum.nl/). Dat zal niemand ontgaan zijn. Ik heb een bezoek zo lang mogelijk uitgesteld totdat ik er voor mezelf niet meer omheen kon. Zou ik nog zo onder de indruk raken van zijn schilderijen? Ik koos voor sinterklaasmiddag in de hoop dat het dan niet zo druk zou zijn.

 

Rothkotempel

Er waren veertien jaren voorbij gegaan sinds mij eerste kennismaking. Jaren waarin ik veranderd was, misschien minder ontvankelijk geworden voor dit soort kunst. En met de opkomst van videokunst had ik al veel - andersoortige - ervaringen van 'uit de tijd vallen ' gehad. In het Haags gemeentemuseum hangt het werk van Rothko op witte muren, op zalen die niet te groot en niet te klein zijn. Een paar hangen er ook in kabinetten, apart, als in een cel. En daar gebeurde het. Weer werd ik getroffen door een werk van Rothko.
De wijze van tentoonstellen heeft duidelijk invloed op mij. Het is de combinatie van beslotenheid,  kleurgebruik en schildertechniek, die combinatie, die werkt als een tijdmachine. Een kunstwerk waarbij het gevoel van tijd en ruimte wegvallen is volgens een meesterwerk. Je voelt je een monnik in een cel maar ook een reiziger in het oneindige, niet te verklaren zwart. Rothko grijpt je keer op keer bij de lurven.  
Mij maakt de tentoonstelling in Den Haag in ieder geval nieuwsgierig naar de Rotkhotempel in Houston (http://www.rothkochapel.org/) en uiteraard ook naar het Rothkomuseum in zijn geboortestad in Letland, Daugavpils (http://www.rothkocenter.com/rmc/en). 


EXTRA INFORMATIE: LEZING MARK ROTHKO IN HAAGS GEMEENTEMUSEUM 14 DECEMBER 2014

Algemene informatie:
Spreker: Benno Hillebrand
Tijd: 14.00 - 14.45 uur
Locatie: aula, Gemeentemuseum Den Haag
Prijs: €5,- p.p., excl. entree museum (entreekaart voor het museum verplicht)
Reserveren voor de lezing is niet mogelijk, tickets zijn doorlopend verkrijgbaar bij de kassa van het museum
Tip: houd rekening met een wachtrij bij de kassa