De actualiteit van Don Quichot

Toen ik de column van Bas Heijne over de vluchtelingenproblematiek (NRC -19 september-2015) las, moest ik denken aan Don Quichot. De actualiteit van dit verhaal, door de eeuwen heen, blijft verbazen. Of juist niet. Heeft Cervantes, zoals elke grote schrijver, met zijn Don een universeel thema aangeraakt? De aloude tegenstelling tussen twee mensbeelden, ‘het naïeve zelfopofferende idealisme’ en het ‘pragmatisch, egoïstische realisme’? Twee mensbeelden die Rosanne Hertzberger in dezelfde krant omschrijft als de kloof die weer extra zichtbaar wordt tussen het ‘xenofobe wereldbeeld’ en het ‘humane wereldbeeld’ in verwarrende en chaotische tijden als de onze.

Naïef idealisme tegenover verbeten cynisme

Bas Heijne illustreert het failliet van het idealisme, gebaseerd op een humanistisch gedachtengoed aan de hand van voorbeelden uit zowel de ‘linkse’ als de ‘rechtse’ hoek: ‘Wat zich als humanisme aandient, het streven naar gelijkheid, de oproep tot empathie, het geloof in tolerantie, wordt als naïef en verdacht afgedaan, een recept voor rampzaligheid’….‘De desillusie is overal voelbaar, zowel op links als op rechts: op links wordt het streven naar gelijkheid en rechtvaardigheid steeds meer als hopeloos afgedaan, het humanisme als een behendige leugen van witte machthebbers om overal ter wereld hun positie veilig te stellen. Op rechts gaat het gezonde wantrouwen tegen naïef idealisme over een betere wereld enkel richting verbeten cynisme.’

Hamlet versus Don Quichot

Volgens mij heeft elke tijd heeft zijn eigen Don Quichot nodig. Gebaseerd op het boek van Cervantes, in de basis gelijk aan het streven van de Don, maar met eigentijdse doelen. Maar elke tijd heeft ook zijn eigen cynici en sceptici nodig. Zijn eigen Hamlets, om maar eens een andere bekende literaire held op het toneel te zetten. Hamlets zijn er anno 2015 genoeg. De Don Quichots, die voor alles geloven in een waarheid die zich buiten het individu bevindt en om dienstbaarheid en offers vraagt, zijn dunner gezaaid. En dan denk ik daarbij niet aan de ‘(zelfmoord)terroristen van IS, maar eerder aan de Moeder Theresia’s van deze wereld.

Weerwerk tegen tovenaars en reuzen

In een interessant boekje van de Russische schrijver Ivan Toergenjev worden Hamlet en Don Quichot als twee extremen tegenover elkaar gezet. Toergenjev realiseert zich natuurlijk dat die extreme karakters in werkelijkheid nooit voor 100% bestaan. Hij gebruikt beide helden echter om duidelijk te maken dat de wereld er niet beter van wordt de Don Quichots alleen maar uit te lachen en de Hamlets op een voetstuk te plaatsen. Don Quichot leeft volgens Toergenjev, ‘buiten zichzelf, voor de anderen, voor zijn broeders, om het kwaad uit te roeien, om de krachten die de mensheid vijandig gezind zijn weerwerk te bieden, de tovenaars, de reuzen, de onderdrukkers dus’. Je vindt in hem geen greintje egoïsme, hij is één en al zelfopoffering.

Ongeloof en ironie

Hamlet staat voor egoïsme, analyse, ongeloof. Hij twijfelt aan alles, ook aan zichzelf. Ziet vlijmscherp zijn eigen zwakheid. Zelfkennis geeft echter ook kracht, vandaar zijn ironie, het tegenovergestelde van het onbegrensde enthousiasme van de Don. Niemand denkt er serieus over Hamlet uit te lachen, maar van hem houden is bijna onmogelijk. Don Quichot daarentegen is lachwekkend. Maar in die lach zit de zachtheid verborgen, de verzoende kracht van het mededogen. Wees echter niet te hard voor de Hamlets onder ons. Zij lijden aan zichzelf. De Don wordt weliswaar bespot maar het raakt hem niet. Hij heeft zijn idealen.

Uitgebalanceerde persoonlijkheden

Shakespeare, de schepper van Hamlet, en Cervantes waren tijdgenoten (16^de eeuw). Beiden leefden in een tijd die beheerst werd door godsdienstoorlogen. De angst voor de ander leidde tot bloedvergieten en het verbranden van ketters op de brandstapel. Ook in onze tijd spelen godsdienst en de angst voor de ‘vreemdeling’ weer een belangrijke rol op het strijdtoneel. Extreme tijden, waarin veel mensen doelloos rondlopen, vragen om uitgebalanceerde persoonlijkheden die idealen en analytisch vermogen weten te koppelen aan visionaire en uitvoerbare oplossingen. Oplossingen die verbinden en niet uiteen drijven. Oplossingen voor nieuwe tijden. In het tweede deel van Don Quichot ontwikkelt de ‘dwaze ridder’ zich tot een wijze adviseur voor allen die om raad vragen. Of zoals hij zelf zegt: ‘ik ben niet meer Don Quichot, maar Alonso el Bueno, Alonso de goede’. Wat mij betreft was hij dat al maar nu zonder het manische, soms irreële en irritant positieve gedrag van de Don en met een gezonde dosis analytisch vermogen. Het zijn dit soort mensen, die we nu hard nodig hebben.  

Tot Slot

Toeval of niet: volgend jaar is het op 26 april 500 jaar geleden dat zowel Shakespeare als Cervantes overleden zijn. Ter herdenking van de sterfdag van Cervantes en zijn nog immer springlevende Don Quichot maakt www.en-route.eu een Slow Travel Trip over Don Quichot van La Mancha. Op een speciale facebookpagina van www.en-route.eu kan je de 'making of' volgen.